Rosyjska demografia

Federacja Rosyjska, jako największy na świecie kraj pod względem powierzchni, a także producent i eksporter gazu ziemnego, ropy naftowej i wielu produktów spożywczych, ma znaczący wpływ na resztę globu. Jeśli Rosji się nie powiedzie, niektóre kraje będą zacierać ręce z radości, że jeden z ich najsilniejszych konkurentów staje się słabszy, a inne będą w trudnej sytuacji, tracąc głównego dostawcę i klienta.

Moskwa jest zaniepokojona sytuacją demograficzną, która negatywnie wpływa na potencjał geopolityczny, ekonomiczny i militarny kraju. Media często opisują warunki ludnościowe w Rosji jako trudne lub krytyczne, chociaż w najbliższej przyszłości populacja rosyjska nie jest zagrożona wyginięciem. Liczba ludności w wieku produkcyjnym spada rocznie o około 800 tysięcy. Imigracje mogłyby pomóc w tej sytuacji, gdyby nie to, że wśród obcokrajowców jest nieproporcjonalnie wysoka liczba ludzi niewykształconych. Innym problemem jest drenaż mózgów.¹⁾25 лет спустя: демография после развала СССР, Настоящее Время 2016.Seniorzy stanowią coraz większą grupę, więc wydatki na emeryturę będą musiały zostać zwiększone. Może zaistnieć potrzeba zwiększenia podatku dochodowego a także przedłużenia wieku emerytalnego. Na razie władze skupiają się na zachęcaniu rodzin do posiadania dzieci.

Od 2007 r. działa program dla matek mających więcej niż 1 dziecko, który zapewnia jednorazową wypłatę, w postaci bonu. Może on być wykorzystany wyłącznie na określone usługi i towary, a jego wartość jest ustalana co roku z uwzględnieniem inflacji.²⁾The benefits of being a Russian mother, Russia beyond 2015-08-24.W tym samym roku rząd ustanowił 12 września jako Narodowy Dzień Poczęcia, który dla par małżeńskich jest dniem wolnym od pracy. Spodziewano się, że 9 miesięcy później, czyli 12 czerwca w „Dzień Rosji”, pojawi się wysyp noworodków. I rzeczywiście przez kilka lat cel taki dawało się osiągnąć. Kobiety które w tym dniu urodziły, mogły wygrać lodówkę, pieniądze lub samochód. Rodzice z minimum siedmiorgiem dzieci są zapraszani na Kreml, gdzie prezydent osobiście wręcza im medale.³⁾Why Putin is paying women to have more children… Inside Russia’s super families, The Telegraph 2017-03-10.Efekty tych przedsięwzięć dały się zauważyć dopiero w 2013 r.⁴⁾6 creative ways countries have tried to up their birth rates, Mental Floss 2016-05-11.Władze Rosji zdają sobie sprawę, że w tej chwili najważniejsze jest wzmacnianie instytucji rodziny.⁵⁾Демографическое будущее России: депопуляция навсегда?, Библиотека учебной научной литературы.

Rosja nie jest w najgorszej sytuacji demograficznej, różni się jednak od innych państw tym, że była ona największą częścią Związku Radzieckiego, który się rozpadł w 1991 r.Liczba ludności w Rosyjskiej Federalnej Socjalistyczne Republice Radzieckiej wzrosła z 87 milionów w 1922 r. do 148 milionów w 1991 r. i utrzymała się na tym poziomie do 1996 r. Później populacja zaczęła się kurczyć. Wydawało się, że od 2009 r. aż do zeszłego roku sytuacja nieco się poprawiała. Niektórzy ekonomiści przewidzieli taki obrót rzeczy, ponieważ około 2010 r. kobiety w wieku 25-30 lat, czyli o największym współczynniku dzietności, stanowiły największą grupę demograficzną.⁶⁾The Russian economy in 2050: Heading for labour based stagnation, BROOKINGS 2015-04-02.Istnieje duże prawdopodobieństwo, że w ciągu 30 lat ludność w Rosji zmniejszy się o ponad 10 milionów a do 2100 r. o jeszcze raz tyle. Do 2050 r. Rosja będzie piętnastym najludniejszym państwem świata, lokując się za Filipinami i Tanzanią.⁷⁾Western Sanctions Are Shrinking Russia’s Population, Foreign Policy 2017-10-19.Już od około 1983 r., czyli kilka lat przed upadkiem Związku Radzieckiego, liczba urodzeń i współczynnik dzietności malały, co było jednym z najwcześniejszych oznak nadchodzącego kryzysu. Po 1991 r. liczba zgonów przewyższyła liczbę urodzeń: 12,2 do 10,7 na 1000 osób.

W 2000 r. umarło o 1 milion więcej ludzi niż urodziło się dzieci. Aż do 2012 r. liczba zgonów była większa niż liczba urodzeń. Wtedy współczynnik urodzeń zaczął minimalnie przerastać współczynnik zgonów, ale tylko do 2016 r. W poprzednim roku każdego miesiąca było o 10-15% mniej narodzin niż w 2016 r. Tylko dane od stycznia do sierpnia 2017 r. pokazują utratę powyżej 100 tysięcy ludzi. Obecnie w Rosji narodziny odbywają się co 18, zaś zgony co 16 sekund, więc przyrost naturalny nadal jest ujemny. Współczynnik dzietności wynosi około 1,7. Jest to stosunkowo dobry wynik w porównaniu do wielu krajów, jednak wciąż poniżej poziomu zastępowalności.Zaraz po rozpadzie ZSRR do Rosji przybywało znaczna liczba ludności, głównie Rosjan z byłych republik radzieckich (z Kazachstanu, Ukrainy i Tadżykistanu).⁸⁾Что стало с русскими в союзных республиках после развала СССР, Рамблер 2017-06-11.Imigracja częściowo rekompensowała spadek w liczbie populacji. Według Federalnej Służby Migracyjnej w 2008 r. w Rosji przebywało 9,2 miliona obcokrajowców, z czego 80% pochodziło z krajów Wspólnoty Niepodległych Państw, a około 60% pracowało nielegalnie.W latach sześćdziesiątych XX w. ludzie w wieku 65 lat i starsi stanowili 6% społeczeństwa, w 1991 r.- 10% a obecnie prawie 14%. W tym samym czasie liczba dzieci (w wieku 0-14 lat) spadła o 13 punktów procentowych, co wyraźnie pokazuje zjawisko starzenia się społeczeństwa. Liczba ludności w wieku produkcyjnym, w wieku 15-64 lata, malała do 1991 r., a następnie zaczęła wzrastać aż do 2015 r. Średnia długość życia w Federacji Rosyjskiej jest stosunkowo niska: 70,91 lat; dla porównania w USA wynosi 78,84.Jest wiele przyczyn takiej sytuacji demograficznej w Rosji. Niektóre z nich wywołane zostały reformami podjętymi przez Borysa Jelcyna, a następnie Jegora Gajdara i Anatolija Czubajsa (odpowiednio pierwszego wicepremiera i wicepremiera Federacji Rosyjskiej), którzy byli odpowiedzialni za transformacje społeczne i gospodarcze kraju. Wysokie bezrobocie, niekontrolowana inflacja i puste sklepy sprawiły, że ludzie czuli się zagrożeni i zniechęceni do zakładania rodzin. Obecnie co piąty Rosjanin nie chce mieć dzieci. Psycholodzy badający ten temat uważają, że teraz ludzie są niezdolni i niechętni do dzielenia życia z kimś innym i rezygnacji ze swoich przyzwyczajeń.⁹⁾Почему так много людей не хотят вступать в брак, заводить детей? Ответы психолога, Первый канал 2010-02-25.Młode kobiety boją się porzucenia lub zostania samotną matką, a potwierdzenie swoich obaw widzą w statystykach, bo aż 80 małżeństw na 100 kończy się rozwodem. Niektóre kobiety, w szczególności z klasy średniej, boją się, że przez dziecko utracą atrakcyjny wygląd, wolność osobistą i niezależność. W ciągu ostatnich 10 lat można było zauważyć, że wykształcone i zamożne kobiety są coraz częściej bezdzietne, a te mniej wyedukowane mają więcej dzieci.¹⁰⁾Чайлдфри: почему женщины не хотят рожать, Mиp24 2016-04-12.Trudno jest pogodzić karierę zawodową z życiem rodzinnym. Uważa się, że ludzie muszą dokonać wyboru pomiędzy dziećmi, brakiem samorozwoju i ubóstwem z jednej strony a brakiem dzieci, dobrobytem i niezależnością z drugiej strony. Według Rosyjskiego Centrum Badań Opinii Publicznej około 10% Rosjan nie ma wystarczających środków na zakup żywności, a liczba osób żyjących w ubóstwie wzrosła z 15,5 mln w 2013 r. do prawie 20 mln w 2016 r. Takie osoby nie mogą sobie pozwolić na posiadanie dzieci, jeśli chcą im zapewnić dobre warunki, a placówki opieki nad dziećmi są nieliczne i najczęściej przepełnione.

W Rosji większym problem niż niski współczynnik urodzeń jest wysoki współczynnik zgonów, który wynosi 13 na 1000 osób, podczas gdy średnia światowa i w USA sięga około 8, a w Wielkiej Brytanii powyżej 9. Śmiertelność wzrosła po rozpadzie ZSRR, w dużym stopniu z powodu nadużywania alkoholu i dużej liczby samobójstw. W tym czasie ludzie musieli zmagać się z głębokim kryzysem gospodarczym. Z dnia na dzień zamykano fabryki, brakowało środków finansowych na otwarcie działalności gospodarczej a także klientów dla istniejących przedsiębiorstw. Epoka Jelcyna to jak wojna toczona w zwolnionym tempie, niszcząca kraj pod dyktando porad płynących z Zachodu.

Kryzys gospodarczy uderzył w rosyjski system opieki zdrowotnej. Pojawiły się choroby takie jak błonica, tyfus, cholera, dur brzuszny, gruźlica, które nie występują nawet w wielu krajach Trzeciego Świata. Największym problemem stała się gruźlica. Śmiertelność spowodowana tą chorobą spada, ale wciąż codziennie pojawia się 320 nowych zachorowań i 64 zgony. Przypadłość dotyczy głównie mężczyzn w wieku 25-34 lata. Głównymi przyczynami są złe warunki życia, brak leczenia, późny czas wykrycia choroby, zbyt mała liczba laboratoriów medycznych i nieskuteczne wyłapywanie zakażeń. Gruźlica dotyka przede wszystkim osoby bezdomne, bezrobotne, migrantów, narkomanów i alkoholików.¹¹⁾Tuberculosis country profiles, WHO 2017-12-01.

Ponad 30% wszystkich zgonów w Rosji w 2012 r. było związanych z alkoholem: zatrucia etanolem, marskość wątroby i wypadki. W 2010 r. całkowite spożycie czystego alkoholu dla mężczyzn wynosiło 32 l, dla kobiet 12,6 l (średnio 22,3 l), dla porównania w USA w tym samym czasie odpowiednio 18,1 i 7,8 (13,3).¹²⁾Russia is quite literally drinking itself to death, QUARTZ 2015-05-13.Taka konsumpcja powoduje wzrost śmiertelności wśród mężczyzn w wieku 50 lat i młodszych. Rosjanie są uzależnieni nie tylko od alkoholu ale także od narkotyków, głównie od heroiny. W czasach Związku Radzieckiego kraj ten nie był znaczącym konsumentem narkotyków, ale sytuacja zmieniła się z początkiem nowego tysiąclecia. W latach 1996-2006 liczba osób zażywających narkotyki wzrosła 10-krotnie. Obecnie około 8,5 mln Rosjan jest uzależnionych od tych używek, a 90% z nich od heroiny. Jednym z efektów tego zjawiska jest najszybciej rozwijająca się na świecie epidemia HIV, która dotyka jedną trzecią narkomanów. W 2015 r. w Rosji odnotowano prawie 100 tysięcy nowych zakażeń tym wirusem, a rok później około 1 miliona. Każdego dnia zostaje zarażonych 80-100 kobiet.¹³⁾HIV and AIDS in Russia, Avert organisation 2017-06-13.

Następnym problemem, z którym zmaga się Rosja, jest aborcja. Jest to dość powszechny zabieg i często używany jako metoda antykoncepcji. Na 1000 żywych urodzeń przypada 480 aborcji (w USA 200, w Niemczech 135). Jest to legalna procedura do dwunastego tygodnia ciąży oraz w szczególnych okolicznościach także później. W 1920 r. Rosyjska Republika Radziecka była pierwszym krajem na świecie, który dopuszczał aborcję we wszystkich okolicznościach. Teraz zabieg jest dostępny w ramach bezpłatnego obowiązkowego ubezpieczenia zdrowotnego, a więc każda ubezpieczona kobieta powyżej szesnastego roku życia może przerwać ciążę.¹⁴⁾Putin’s next target is Russia’s abortion culture, Foreign Policy 2017-10-03.Pod koniec lat dziewięćdziesiątych oficjalnie odnotowano rocznie 3 miliony aborcji na 1 milion urodzeń. Jednak nieoficjalne szacunki wskazują, że liczba ta była nawet 5-6 razy większa. Do 2007 r. było więcej zabiegów przerwania ciąży niż narodzin. Rok później przeprowadzono 72 zabiegi na 100 porodów (w USA 20/100). W parze z aborcją idzie porzucanie dzieci. W 1993 r. porzucono 5% noworodków, 5 lat później – 9%. Pod koniec tysiąclecia było około 1 miliona bezdomnych dzieci.¹⁵⁾Демография в России (1897-2030), Dissonnace.ru 2010-09-13.