Separatystyczne i secesjonistyczne tendencje obecne są w historii Hiszpanii od wieków. W ostatnich latach uwagę światowej opinii publicznej przykuwały Galicja, kraj Basków, Nawarra i Katalonia, które żądały wystąpienia z państwowych struktur i uniezależnienia się od Hiszpanii.
Historyczne tło
Współczesna Hiszpania to kraj składający się z 17 autonomicznych regionów. Podział ten wywodzi się z czasów, gdy Półwysep Iberyjski był odbijany z rąk muzułmańskich przez narody chrześcijańskie, które tworzyli potomkowie rzymskich kolonistów oraz autochtonów, posługujących się zepsutą łaciną, która dała początek językowi hiszpańskiemu. Pierwsze księstwa i królestwa powstały w średniowieczu w północnej części Iberii; w miarę odbijania Maurom centralnych i południowych obszarów, pojawiały się kolejne podmioty polityczne: od nich biorą początek współczesne prowincje, którymi są Galicja, Asturia, Kantabria, Kraj Basków, La Rioja, Nawarra, Aragonia, Katalonia,Walencja, Kastylia i León, Kastylia-La Mancha, Estremadura, Murcja i Andaluzja.
Już w czasach średniowiecznej rekonkwisty pojawiły się dwie przeciwstawne siły: separatystyczne, wynikające z rywalizacji między poszczególnymi podmiotami politycznymi, oraz centralistyczne, wzmacniane wspólnym zagrożeniem arabskim. Widzialnym współcześnie skutkiem działania tych pierwszych jest istnienie Portugalii, która po długim okresie bytowania w unii z Hiszpanią, stała się odrębnym państwem; skutkiem działania tych drugich jest współczesna Hiszpania, która zawdzięcza swoje istnienie unii zawartej między Kastylią a Aragonią.
Należy mieć na uwadze, że nie tylko Hiszpania podlega działaniom takich przeciwstawnych sił działających na politycznej scenie historycznego dynamizmu. Obszary zamieszkałe przez różne narody łatwiej tracą polityczną spójność w przeciwieństwie do obszarów etnicznie jednolitych. Przez wieki Włochy i Niemcy, kraje zaludnione przez jeden naród, były bardziej pojęciem geograficznym niż politycznym; dośrodkowe siły etniczne doprowadziły do ich politycznego zjednoczenia. Z drugiej strony nie ma we współczesnym świecie Jugosławii ani Czechosłowacji, które uległy odśrodkowym siłom napędzającym secesjonistyczne aspiracje ich składowych narodowości.
Przyczyny tendencji secesjonistycznych
W Hiszpanii, jak niemal wszędzie na świecie, poszczególne regiony czy prowincje wyróżniają się ze względu na odmienność czy dialekt języka, w tym przypadku hiszpańskiego (nie myślimy w tym miejscu o Kraju Basków, gdzie mówi się językiem, który nie jest pokrewny hiszpańskiemu) oraz ze względu na różnice kulturowe. Te zjawiska powszechnie uważa się za zasadnicze czynniki sprzyjające separatyzmowi. Jednak powierzchnia obszaru, na którym ludność posługuje się danym dialektem, a co za tym idzie, zasięg danej kultury i narodowości, niekoniecznie pokrywają się z granicami administracyjnymi. Co więcej, zwłaszcza północne, lepiej gospodarczo rozwinięte rejony, wchłonęły sporo ludności z biednych południowych terenów kraju, co w większym lub mniejszym stopniu zmieniło ich skład etniczny. W Katalonii, której separatystyczne tendencje poddajemy tu analizie, tylko mniej więcej połowa mieszkańców urodziła się na terenie tej prowincji.
Separatyzm ma też przyczyny gospodarcze. Na ogół oczekuje się, że obywatele bogatszych prowincji będą poprzez system redystrybucji stale łożyli na rzecz biedniejszych. Tak jest w przypadku Kalifornii, która dokłada się do budżetu Alaski i Hawajów. Taki stan rzeczy, jeśli trwały, może wywołać niezadowolenie i stać się pożywką dla sił dążących do oderwania części od całości, a już zwłaszcza, gdy kraj dotknie kryzys gospodarczy, jak ten, który dosięgnął zachodni świat kilka lat temu. Można by rzec, że koszt wspólnego życia stoi w odwrotnej proporcji do chęci życia razem.
Jest jeszcze jeden czynnik związany z separatyzmem i centralizmem, a mianowicie oddziaływanie aktualnie rozpowszechnionej myśli politycznej. Wiek XIX doświadczał rozkwitu idei nacjonalistycznych: niemieckie i włoskie państwa łączyły się; wielonarodowa monarchia austro-węgierska pękała w szwach.
W ostatnich latach Europa przeżywała dwie wykluczające się tendencje: rozpadały się państwa wielonarodowe tylko po to, by każdy z wybijających się na niepodległość krajów włączał się w ponadnarodową strukturę Unii Europejskiej. Komisja Europejska wydaje się promować patriotyzm lokalny kosztem państwowego czy narodowego.
Separatyzm kataloński
Z czterech prowincji, które cechuje najsilniejsza chęć oderwania się od Hiszpanii – Kraj Basków, Nawarra, Galicja i Katalonia – to właśnie ta ostatnia skupiła na sobie ostatnio uwagę. Katalończycy twierdzą, że rząd centralny nie szanuje ich tożsamości, dyskryminuje ich język oraz eksploatuje ich zasoby. Przeprowadzone 27 września lokalne wybory, które przez separatystów przedstawiane były jako referendum w sprawie niepodległości prowincji, zostały wygrane przez secesjonistyczne ugrupowanie Junts pel Sí (Razem dla Tak), w skład którego zarządu wchodzi Artur Mas, znany działacz na rzecz katalońskiej niepodległości. Niestety, separatyści zdobyli 47% głosów1 przy frekwencji wynoszącej 77%, co oznacza, że nie uzyskali przeważającej większości. Pozostali kandydaci do władzy opowiadają się albo za jedynie poszerzeniem katalońskiej autonomii lub, przeciwnie, za wzmocnieniem podporządkowania wobec rządu centralnego. Artur Mas, który już wcześniej popadł w konflikt z władzami w Madrycie, ogłosił zamiar wszczęcia procesu uzyskiwania niepodległości uniezależniając go od władz, a w szczególności od Trybunału Konstytucyjnego2: Katalonia miałaby stać się republiką. Reakcja Madrytu nie pozostawiała wątpliwości: deklaracja niepodległości zostanie uznana za sprzeczną z konstytucją, ponieważ Ustawa Zasadnicza z 1978 roku w artykułach 1.2 oraz 2 gwarantuje integralność kraju3.
Przewidywana reakcja ze strony Unii Europejskiej
Nie wydaje się także, by Unia Europejska chciała wspierać katalońską secesję. Oznaczałoby to więcej kłopotów niż korzyści. Tekst artykułu 4.2 Traktatu z Maastricht z 1992 mówi, że ‘Unia będzie szanować […] terytorialną integralność państw członkowskich.’ Ten sam traktat stanowi, że granice państwowe mogą ulegać zmianie jedynie przy powszechnej na to zgodzie. Ogłaszając niepodległość, Katalonia zostałaby automatycznie wykluczona z Unii Europejskiej, Banku Centralnego, Traktatu z Schengen, strefy euro i tak dalej. Wszak Katalonia nie jest stroną tych układów ani członkiem rzeczonych organizacji4. W celu przyłączenia się do Unii, Katalonia musiałaby mieć status państwa. Może ona go uzyskać na podstawie jednomyślnej decyzji wszystkich 28 członków Unii, co wydaje się mało prawdopodobne: niepodległość Kosowa została zawetowana przez Cypr, Grecję, Rumunię i Słowację, państwa, które obawiały się, że uznanie niezależności Kosowa może stanowić niebezpieczny precedens dla późniejszego rozpadu ich krajów. Co więcej, kraj, który ubiega się o członkostwo w Unii, musi przestrzegać prawa. Takiemu wymogowi nie sprosta Katalonia, jeśli jednostronnie zerwie więzi łączące ją z Hiszpanią, gdyż czyniąc tak pogwałci hiszpańską konstytucję, której postanowienia są dla prowincji obowiązujące.
Szanse na to, że Katalonia stanie się odrębnym i niepodległym państwem, nie przedstawiają się najlepiej. Nieco ponad połowa mieszkańców prowincji nie opowiada się za takim rozwiązaniem; jest mało prawdopodobne, by Unia Europejska zechciała choćby tylko wziąć pod uwagę możliwość dopuszczenia do rozpadu Hiszpanii, obawiając się przez to stworzenia niebezpiecznego precedensu i wykreowania sobie jeszcze więcej problemów natury politycznej i ekonomicznej. Nie wydaje się także, by istniały siły, zewnętrzne czy wewnętrzne, które byłyby zainteresowane w wspieraniu katalońskiego separatyzmu, jak to było w przypadku Jugosławii.
Źródła internetowe
1. What Does the Catalonia Vote Mean for Spain? Source: History News Network 10-07-2015
There were “songs all day and far into the night,” and “down the Ramblas, the wide central artery of the town…crowds of people streamed constantly to and fro.” George Orwell’s portrait of the revolution that shaped the city of Barcelona in the first stages of the Spanish Civil War in 1936 might have also served aptly as a description of Catalans celebrating what has been billed as a referendum on independence on Sunday, Sept. 27.
2. Catalan secessionist parties declare beginning of independence process Source: El Pais 27-10-2015
The two separatist groups in the Catalan parliament have agreed on a document declaring “the beginning of the process to create an independent Catalan state.”
3. An independent Catalonia would not be able to rejoin EU, says report Source: El Pais 17-09-2015
If Catalonia were to declare unilateral independence, not only would it be immediately expelled from the European Union, it would also be banned from rejoining, according to a new report.
4. An independent Catalonia would not be able to rejoin EU, says report, Source: El Pais 17-09-2015
If Catalonia were to declare unilateral independence, not only would it be immediately expelled from the European Union, it would also be banned from rejoining, according to a new report.
5. Catalonia and the European Union Source: El Pais 31-08-2015
It is false to think that a unilateral declaration of independence would attract support from other EU countries. Such a step contravenes European treaties as well as the interests and stability of many European members
Źródło: shutterstock.com
