Wydobycie gazu łupkowego w Polsce – czy jest wciąż jakakolwiek nadzieja?

Mija 10 lat od wydania w Polsce pierwszej koncesji na poszukiwanie i rozpoznawanie gazu łupkowego. Na drodze Polski do stania się potentatem w wydobyciu surowca stanęły różnorodne problemy – technologiczne, ekonomiczne i prawne. Może wydawać się, że Polska przegapiła swoją szansę. Niemniej śledzenie postępów w rozwoju nowych metod pozyskiwania gazu łupkowego wraz z wprowadzeniem odpowiednich rozwiązań zachęcających inwestorów mogą być początkiem nowego rozdziału w historii polskiego gazownictwa.

Gaz łupkowy w Polsce – od zachwytu do rozczarowania
Według danych Ministerstwa Środowiska pierwszą koncesję na poszukiwanie gazu łupkowego wydano w 2007 roku, a pierwsze wiercenia wykonano trzy lata później. W szczytowym momencie w 2012 roku obowiązywało 111 koncesji na poszukiwanie i rozpoznawanie złóż.¹⁾Poszukiwania gazu ze złóż łupkowych w Polsce 2007-2016 wg stanu na dzień 29 II 2016, Ministerstwo Środowiska 2016.W tym samym roku podano do informacji publicznej dane Polskiego Instytutu Geologicznego, zgodnie z którymi na terenie Polski znajdować się może między 346 a 768 mld m3 gazu łupkowego.²⁾Ulatniają się nadzieje na duże zyski z gazu łupkowego, Dziennik Polski 2017-02-09.W 2011 roku szef polskiego rządu przewidywał, że eksploatacja komercyjna gazu łupkowego rozpocznie się po trzech latach.³⁾Assessment of shale gas and shale oil resources of the lower paleozoic Baltic-Podlasie-Lublin basin in Poland. First report, Polski Instytut Geologiczny 2012.Według obserwatorów – na przykład byłego ministra gospodarki Janusza Steinhoffa – Polska miałaby dzięki eksploatacji szansę na uniezależnienie się od zagranicznych dostaw surowca, a uruchomienie produkcji wpłynęłoby na spadek cen na rynku krajowym.⁴⁾J. Steinhoff: gaz łupkowy da Polsce samowystarczalność, Portal Spraw Zagranicznych 2011-09-08.
Tymczasem w 2015 roku zaczęli wycofywać się zagraniczni inwestorzy, a polskie przedsiębiorstwa państwowe PGNiG i PKN Orlen porzuciły swoje projekty w ubiegłym roku. ⁵⁾PGNiG porzuca gaz łupkowy, ale nie szczelinowanie hydrauliczne, Biznes Alert 2016-10-17.

Przyczyna nr 1.: Niejasne komunikaty dla inwestorów i problemy prawne
Do 1 stycznia 2015 roku, gdy zaczęła obowiązywać nowelizacja ustawy Prawo geologiczne i górnicze, funkcjonowały osobne koncesje na poszukiwanie, rozpoznawanie oraz wydobywanie złóż. Oznaczało to w praktyce, że inwestor, który odnalazł pokłady gazu łupkowego, a tym samym poniósł koszty związane z prowadzeniem badań, nie miał gwarancji, iż będzie miał prawo do ich eksploatacji.⁶⁾Polish shale gas hits a dry well, Politico 2015-06-16.Zatem dopiero z początkiem 2015 roku, gdy wprowadzono koncesję poszukiwawczo-rozpoznawczo-wydobywczą, przedsiębiorcy mogli mieć większą pewność opłacalności interesu.
Oprócz tego jednak w zagranicznych mediach pojawiała się informacja, że koncesje poszukiwawcze wydawano jedynie na okres pięciu lat z możliwością jednorazowego przedłużenia na dwa lata. Ponieważ poszukiwania były długotrwałe, inwestorzy obawiali się, że w przypadku nie rozpoczęcia wydobycia w odpowiednim momencie, wypadną z rynku. Co więcej, informowano, że nie dotrzymanie harmonogramu prac z przyczyn niezależnych od przedsiębiorcy będzie wiązało się z karami.⁷⁾Shale gas in Poland. Mad and messy regulation, The Economist 2013-07-10.
Do tego czasu jednak koncerny zagraniczne zdążyły zrezygnować. W sumie do końca 2014 roku spośród 11 zagranicznych inwestorów, 7 straciło zainteresowanie po tym, jak zainwestowali w sumie 500 mln funtów szterlingów.⁸⁾Poland’s shale gas dreams put on hold, Financial Times 2014-11-16.
Przed wprowadzeniem nowego prawa padały w przestrzeni publicznej różne pomysły, które wprowadzały niepewność odnośnie do opłacalności kontynuowania prac. Przede wszystkim dyskutowano nad możliwością powołania Narodowego Operatora Kopalin Energetycznych. Jako strategiczna spółka skarbu państwa miała ona sprawować kontrolę nad sektorem wydobywczym oraz być udziałowcem wszystkim inwestycji związanych z wydobyciem. Ponadto rozpatrywano wprowadzenie górnego progu podatkowego na poziomie 40% zysków, co również wiązało się z wątpliwościami, czy prace są warte kontynuowania.⁹⁾Shale gas in Poland. Mad and messy regulation, The Economist 2013-07-10.
Raport NIK wskazał, że nie tylko zwlekano z wprowadzeniem stosownych regulacji prawnych, ale również w sposób przewlekły prowadzono postępowania dotyczące przyznawania koncesji. Wnioskodawcy, zdaniem organu, byli zaś traktowani nierówno, co może zdaniem kontrolerów świadczyć o wysokim zagrożeniu korupcją.¹⁰⁾NIK o poszukiwaniach gazu łupkowego, Najwyższa Izba Kontroli 2014-01-13.

Przyczyna nr 2.: Sytuacja na rynkach globalnych
W okresie największego zainteresowania poszukiwaniem gazu łupkowego doszło do gwałtownego spadku ceny gazu. W marcu 2012 roku media informowały o największym spadku cen surowca w ciągu dekady.¹¹⁾Natural gas prices hit 10-year low, CNN Money 2012-03-09.Natomiast pod koniec grudnia 2014 roku cena spadła do 2.322 dolara za milion brytyjskich jednostek ciepła, co było kwotą niższą o 85% w porównaniu do tej obowiązującej 9 lat wcześniej. Gwałtowny spadek cen wynikał z rozwoju przemysłu wydobywczego w USA i pojawienia się na rynku znacznych ilości amerykańskiego gazu łupkowego.¹²⁾US natural gas prices fall to decade low, Financial Times 2012-01-19.
Spore dostawy z łatwo eksploatowanych złóż sprawiły, że inwestowanie w polskie łupki stało się nieopłacalne w związku z problemami biurokratycznymi, jak i z koniecznością rozwinięcia innych technologii.

Przyczyna nr 3.: Specyfika geologiczno-litologiczna
Pierwszym problemem jest grubość warstwy łupków. W warunkach polskich jest ona uznawana za małą, bowiem liczy w najkorzystniejszych strefach około 50 metrów.¹³⁾Assessment of shale gas and shale oil resources of the lower paleozoic Baltic-Podlasie-Lublin basin in Poland. First report, Polski Instytut Geologiczny 2012.Innymi słowy badania poszukiwawcze są utrudnione, bowiem dokonując odwiertu nie można łatwo określić, jak duże złoże zostanie odkryte.
Oprócz tego istotna jest głębokość zalegania łupków. W Polsce znajdują się one w obrębie osadów sylurskich, czyli na głębokości od 2,5 km do nawet 4 km. Oznacza to w praktyce, że technologia pozyskiwania surowca jest bardziej skomplikowana.
Nie bez znaczenia jest również silne „zailenie” łupków. Warstwa tych skał jest przepełniona minerałami ilastymi, przez co są one mniej przepuszczalne. Jest to dodatkowe utrudnienie dla firm eksploatujących.
Dla geologów ważny jest ponadto wskaźnik TOC, który określa procentową całkowitą zawartość węgla organicznego, a tym samym wskazuje na potencjalną ilość surowca, który można odzyskać. W Polsce wskaźnik ten wynosi przeciętnie 3-5% i jest podobny do chińskiego, ale w wielu miejscach wynosi ok. 2%, a w części nawet 11%.¹⁴⁾Organic matter content in shales, Infołupki.Oznacza to, że w niektórych obszarach wydobycie jest nieopłacalne, biorąc w szczególności pod uwagę, że amerykańskie łupki mają średnio TOC na poziomie 10-12%.

Przyczyna nr 4: Technologia szczelinowania hydraulicznego
Przeważnie surowiec jest wydobywany ze skał piaskowcowych, które cechują się wysoką przepuszczalnością, co pozwala na jego swobodny przepływ i umożliwia jego łatwe pozyskiwanie. Gaz łupkowy to surowiec „niekonwencjonalny”. Jest on zagnieżdżony w skałach o niskiej przepuszczalności. Aby go eksploatować konieczne jest rozbicie porów, aby surowiec został uwolniony.
Okazało się jednak, że wspomniane „zailenie” nie pozwala na jej efektywne stosowanie z powodu pęcznienia materii, które utrudniało przepływ gazu. Tymczasem od kilku lat rozwijana jest technologia tłoczenia do odwiertu CO2. Jest ona efektywnie wykorzystywana w Chinach, których łupki cechują się zbliżonymi parametrami.

Jaka przyszłość czeka polskie gazownictwo łupkowe?
Mając na uwadze powyższe problemy, wydobycie gazu łupkowego dla inwestorów będzie opłacalne jeśli spadną koszty wydobycia lub jeśli ilość eksploatowanego surowca będzie znaczna. Póki co, warunki geologiczno-litologiczne oraz zastosowana technologia pozwalały uzyskać średnio ok. 10 tys. m3 surowca dziennie, podczas gdy inwestycja byłaby opłacalna przy wydobyciu dwukrotnie większym.¹⁵⁾Aż popłynie gaz – 5 lat poszukiwań gazu ziemnego z łupków, Infołupki 2016-01-06.Mimo że trwają dyskusję nad ilością paliwa w polskich łupkach, pamiętać należy, iż tak naprawdę nie przeprowadzono wystarczających badań, które wskazywałyby obszary bogate w zasoby gazu. Oprócz tego nie stosowano technologii, które zyskują uznanie w innych państwach i które mogą sprawdzić się w Polsce.
Po pierwsze Polska musi poczekać na zmianę cen na rynkach globalnych. W dobie taniego gazu pozyskiwanie trudno dostępnego surowca nie jest interesujące dla inwestorów. Jest to czynnik niezależny, który może opóźnić eksploatację złóż o kilka lat.
Po drugie, choć wprowadzono już nowelizacje prawa, warto pracować nad dalszymi zmianami, które zachęcą inwestorów. Na przykład warto rozważyć różne mechanizmy podatkowe i ich konsekwencje dla pobudzenia rynku. Jak wskazuje jeden z badaczy, najbardziej korzystne dla wszystkich stron mogłoby być wprowadzenie podatku ryczałtowego.¹⁶⁾Shale gas in Poland: An analysis of tax mechanisms and dynamic interactions, Journal of Economics and Management 2016.Przede wszystkim jednak nie należy stwarzać klimatu niepewności.
Oprócz tego jednak organy centralne państwa powinny podjąć działania w celu wyeliminowania nieprawidłowości stwierdzonych w raporcie NIK. Przede wszystkim w procesie przyznawania koncesji powinno się uwzględniać możliwości inwestycyjne przedsiębiorcy i zdolność do prowadzenia faktycznych poszukiwań gazu i jego eksploatacji.
Po trzecie, w interesie państwa leży wspieranie rodzimych inicjatyw na rzecz rozwoju technologii pozyskiwania gazu łupkowego. Mowa tu na przykład o projekcie BlueGas,¹⁷⁾Diox4Shell Project.w ramach którego prowadzone są badania dotyczące szczelinowania przy użyciu ciekłego CO2.
Dopiero sprostanie powyższym wymaganiom może przyczynić się do ponownego zainteresowania gazem łupkowym w Polsce. Jest to tym bardziej istotne, jako że pojawiają się doniesienia, iż Polska zrezygnuje z dostaw rosyjskiego gazu w 2022 roku,¹⁸⁾Naimski: Polska nie przedłuży umowy na dostawy gazu z Rosji, Centrum Informacji o Rynku Energii 2016-05-30.Decydentom politycznym zalecić należy jednak stworzenie podstaw do rozwoju inicjatyw w branży gazownictwa niekonwencjonalnego tak, aby w przypadku ponownego zainteresowania sprawą nie doszło do przedwczesnych rezygnacji.